Orto Akademi
Aşırı yüklenmeye bağlı spor yaralanmalarında en önemli faktör, kötü anatomik yapı ve kas dengesizliğidir. Normal şahıslarda yürürken subtalar eklemde 6-8 derecelik bir hareket olur. Pes planusu olan sporcularda bu değer 10-12 derecedir. Ayağın aşırı pronasyonda olması aşırı yüklenmeye sebep olur. Ayak yere temas halinde iken bacak tümüyle iç rotasyona gider ve zaman içerisinde aşil tendonu ve patello femoral eklemde anormal stressler oluşur. Ayakta kavus deformitesi de zaman içerisinde aşil tendiniti ve planter fassiite neden olur. Alt ekstremiteler arası uzunluk farklılıkları pubik instabiliteye ve pelvik zorlanmalara neden olur. Femoral anteversiyondaki artış patello-femoral stress sendromuna neden olur. Kemik yapı ile ilgili anatomik faktörler ve aşırı kullanıma bağlı yaralanmalar arasındaki ilişki Tablo 1’de gösterilmiştir. Ayrıca kaslardaki esneklik yetersizlikleride aşırı kullanım sakatlıklarına neden olabilir. Esneklik yetersizliğinin sık görüldüğü kaslar ve neden oldukları aşırı kullanım sendromları Tablo 2’de özetlenmiştir.
Tablo 1: Kemik yapı ile ilgili anatomik faktörler ve aşırı kullanıma bağlı yaralanmalar arasındaki ilişki PFSS: Patellofemoral stres sendromu, JK: Jamper’s knee, MTSS: Medial tibial stres sendromu, ITBS: İliotibial bant sendromu, PF: Plantar fassiitis, SF: Stress fraktürü,
Tablo 2: Esneklik yetersizlikleri ve aşırı kullanıma bağlı yaralanmalar arasındaki ilişki, PFSS: Patellofemoral stres sendromu, JK: Jamper’s knee, MTSS: Medial tibial stres sendromu, ITBS: İliotibial bant sendromu, PF: Plantar fasciitis, SF: Stress fraktürü, AN: Aksesuar naviküler, AI: Anterior impengement, TMA: Trokanter minor apofisitis, OS: Os good schlatter,
İntrensek faktörler:
- Yaş,
- Cinsiyet,
- Anatomik Faktörler;
- kaslarda esneklik yetersizliği
- sakatlık sonrası erken antrenmana başlama
- daha önce geçirilmiş hastalıklardan kalan sekeller
- uykusuzluk, yetersiz ve dengesiz beslenme, infeksiyon hastalıkları
Ekstrensek Faktörler:
Sporcularda aşırı kullanıma bağlı yaralanmalarına neden olan dış faktörlerin başında antrenman hataları gelmektedir. Antrenmanda şiddet, süre ve sıklık üçlüsüne dikkat edilmelidir. Bunlardan biri artırıldığında diğerlerinin oranını azaltmak gereklidir. Uzun mesafe koşuları, aşırı yoğun antrenman, yokuş yukarı yapılan çalışmalarda yaralanma riski daha fazladır. Antrenmana başlamadan önce iyi bir ısınma ve stretching yapmak sakatlanma riskini azaltır. Kas yorulduğu zaman kasılabilme kabiliyeti azalır. Yorgun kasa yük vermeye devam edersek beceri azalırken, yaralanma riski artmaktadır. İnaktivite ve sakatlık sonrası immobilizasyon kaslarda zayıflamaya, eklemlerde sertliğe ve propriosepsiyonda azalmaya neden olur. Ayrıca kollegen rezorpsiyonu yaparak kas tendon biriminin zayıflamasına yol açar. Bu durum yaralanmayı takiben erken dönemde egzersize başlamanın önemini göstermektedir.
Sporcunun kötü antrenman tekniği de yaralanma riskini artırmaktadır.
Ekstrensek faktörlerden bir diğeri antrenman yapılan zeminin yapısıdır. Beton, asfalt, toprak, engebeli arazi gibi zeminlerde yapılan antrenmanlarda tekrarlayan burulma, gerilme ve burkulmalar mikro travmalara neden olarak overuse yaralanmalarına yol açarlar.
Çevre şartları, ortamın ısısı, nemi ve rüzgarın durumu yaralanma riskinde önemli rol oynar. Soğuk ortamda yapılan egzersizlerde iyi ısınmamış kastaki kontraksiyonlara bağlı fibrotik hemorojilere sık rastlanır. Bu da kasta yırtılmalara neden olur.
Antrenman esnasında kullanılan ekipmanın yapılan aktiviteye uygun olaması aşırı kullanıma bağlı yaralanmaları önlemede önemlidir.
Ekstrensek faktörler:
- Antrenman hataları:
- Kötü zemin şartları
- Çevre şartları
- Uygun olmayan ekipman
Aşırı Kullanıma Bağlı Yaralanmalarda Fizyopatoloji
Antrenman esnasında kaslara, tendonlara, ligamentlere, bursalara ve zaman zaman kemiklere olan tekrarlayan burulma, gerilme ve burkulma gibi stresler sonucu sürekli yük binmektedir. Organizma belirli sınırlar içerisinde bu yükleri tolere edebilmektedir. Organizmaya verilen yük fizyolojik sınırları aştığı zaman yük binen dokuda hasar, bunu takiben inflamasyon ve ağrı oluşmaktadır. Oluşan ağrı sonucu kişi antrenmana ara vermek zorunda kalmakta ya da performansında önemli ölçüde kayıplar görülmektedir.
Sürekli devam eden mikrotravmalar sonucu zaman içerisinde lokal olarak doku hasarı ortaya çıkar. Mikrotravmalar dokuda araşidonik asit salınımı, siklooksijenaz enzim aktivitesi, prostaglandin yapımı ve takip eden aşamada inflamasyona yol açar. Prostaglandinlerin, histamin, seratonin ve diğer mediatörlerle olan sinerjistik etkileri ağrı ve fonksiyon kaybı ile sonuçlanır. Oluşan ağrıya rağmen aktivitelere devam edilmesi doku hasarını ve inflamasyonu artırmakta, bu inflamasyonda daha fazla ağrının oluşmasına neden olmaktadır. Oluşan bu kısır ağrı döngüsü bir süre sonra aktiviteleri yapılamaz hale getirmekte, istirahat esnasında da ağrılara neden olmaktadır.
Aşırı Kullanıma Bağlı Yaralanmaların Görülme Sıklığı;
Spor yaralanmaları nedeniyle hastaneye müracat eden hastaların %25-30’unda aşırı kullanıma bağlı yaralanmalar görülmektedir. Aşırı kullanıma bağlı spor yaralanmaları genellikle iki yıldan daha uzun süredir düzenli antrenman yapanlarda görülmektedir. Ayrıca spor yapmaya yeni başlamış ve antrenman şiddeti yüksek olanlarda da görülebilir. Müsabakalara hazırlanan elit sporcularda da sık görülmektedir. Bu tip yaralanmalar %85 oranında dayanıklılık sporu yapanlarda görülmektedir.
Aşırı Kullanıma Bağlı Yaralanmaların Lokalizasyonu;
Kas-iskelet sisteminin bütün ana yapılarında aşırı kullanım tipi yaralanmalar görülebilir. Spor yaralanmaları nedeniyle hastaneye müracat eden hastaların %80’inde alt ekstremite sakatlığı görülmektedir. Bununda %27,8’i diz çevresinde, %21,4’ü ayak, ayakbileği ve topuk çevresinde , %16,9’u kalçada görülmektedir. Futbolcular üzerinde yapılan çalışmalarda da yaralanmaların çoğu alt ekstremitelerde görülmüştür. Farklı çalışmalarda bu oran %56-76 arasında değişmektedir. Bunu %23 ile üst ekstremite, %14 ile kafa travmaları izlemektedir. Üst ekstremite yaralanmalarına kalecilerde sık rastlanmaktadır. Yüzücülerde yapılan bir başka çalışmada omuz ağrısı probleminin yüzücülerde normal popülasyona oranla %90 daha fazla bulunduğunu gösteriştir. Hergün tenis oynayanların %45’inde dirsek bölgesinde ağrı şikayeti vardır. Aşırı kullanım tipi yaralanmalarda tutulan dokular; Kas ve fasya %27, Tendon ve kas yapışma yeri %21, Eklem yüzeyleri %15,9, Tendon kılıfları %15,1, Bursa, kemik ve sinirlerde %21,4 oranında görülür.
Aşırı Kullanıma Bağlı Yaralanmalarda Semptomlar;
Genellikle tekrarlayan mikrotravmalar sonucu görülen aşırı kullanım tipi yaralanmalarında hastanın şikayetleri mikrotravmanın etkilediği yere ve mikrotravmanın süresine göre değişir. Semptomlar hastalık tablolarıyla birlikte ayrıntılı olarak anlatılacak olmakla birlikte genel olarak şu şekillerde görülmektedir.
- ağrı; önceleri hafif başlayan, dinlenmekle geçen ağrı, aktivitelerin devam etmesi sonucu dinlenmekle geçmemeye ve hastanın performansını etkilemeye başlar.
Hastada görülen ağrıya göre aşırı kullanıma bağlı yaralanmalar dört grupta incelenir.
Grade I: sadece yoğun aktiviteden sonra ortaya çıkan ağrı,
Grade II: hastanın performansını etkilemeyen, fakat aktivite esnasında da görülen ağrı,
Grade III: aktivite esnasında görülen ve hastanın performansını orta düzeyde ya da ciddi şekilde etkileyen ağrı,
Grade IV: hem istirahat esnasında hem de aktivite esnasında görülen ağrı.
- Şişlik; Bölgedeki kanamaya ve/veya inflamasyona bağlı olarak şişlik görülür.
- hassasiyet;
- fonksiyon kaybı; Ağrı nedeniyle etkilenen bölge her zaman yaptığı hareketleri yapamaz.
- ısı artışı;
- deri üzerinde ekimoz; Tam veya kısmi yırtıklara bağlı kanama sonucu görülür.
- anatomik yapıda defekt; Tam kopmalar sonucu etkilenen bölgede anatomik defekt görülür.
Aşırı Kullanıma Bağlı Yaralanmalarda Tanı;
- Anemnez; ayrıntılı anemnez alınması, aşırı kullanıma bağlı yaralanmaların tanısına büyük ölçüde yardımcı olur.
- Fizik muayene; Aşırı kullanıma bağlı yaralanmaların tanısında iyi alınmış anemnez ve ayrıntılı fizik muayene laboratuvar tetkiklerinden daha fazla yarar sağlar. Ayrıntılı yapılan fizik muayene ile problemin tanısı konabileceği gibi, Problemin oluşumunu tetikleyen predispozan anatomik defektlerde tesbit edilmiş olur.
- Laboratuar tetkikleri;
Aşırı kullanım tipi yaralanmalarda tedavi genellikle konservatif yaklaşımları içerir. Tedavi ağrı sınıflamasına göre yapılır. Konservatif tedaviye rağmen iyileşmeyen durumlarda cerrahi tedavi planlanır. Konservatif tedavi iki aşamayı içerir.
1. aşamada “PRICES” protokolü kullanılır.
Antrenmanın süresi, sıklığı ve şiddeti göz önüne alınarak antrenman programları hazırlanmalı, doğru antrenman tekniği kullanılmalı, ısınma ve stretching için yeterli zaman ayrılmalı, kas dengesizlikleri giderilmeli, yapılan aktiviteye uygun malzeme kullanılmalıdır. Sert zeminde yapılan antrenman sakatlanma riskini artırır. Sporcular uyku düzenine, yeterli ve dengeli beslenmeye dikkat etmelilerdir. Predispozan faktörler olan anatomik defektler ortadan kaldırılmalıdır. Sporcu egzersize başlarken kendi kondüsyon düzeyine uygun kademelerden başlamalı, antrenman programlarında ani artışlar yapılmamalı, ağrıya rağmen egzersizlere devam edilmemelidir. Her hangibir sakatlık olduğunda teşhis ve tedavisi tam yapılmadan, sakatlığı hazırlayıcı faktörler tesbit edilip ortadan kaldırılmadan sportif aktiviteye dönüş yapılmamalıdır.
KAYNAKLAR:
Aşırı Kullanıma Bağlı Yaralanmalar (Overuse Tipi Yaralanmalar)
Prof. Dr. Mehmet ÜNAL
Ortospor Özel Sağlık Hizmetleri
Son yıllarda ülkemizde de “sağlıklı yaşam için spor” sloganının ve bu konu ile ilgili yayınların medyada giderek artan sıklıkta yer almaya başlaması, spor yapılacak merkez sayısının artışı, sportif aktiviteye katılan kişi sayısını artırmıştır. Genellikle bilinçsizce yapılan egzersizler sonucunda spor yaralanmaları sayısında önemli artışlar olmuştur. Bunlar arasında tekrarlayan stress ve mikrotravmalar sonrası görülen “aşırı kullanıma bağlı yaralanmalar” önemli bir yer tutmaktadır. Ayrıca yarışma sporu yapanlarda antreman sayılarının, sürelerinin ve yoğunluğunun artması ile bu tip yaralanmalara oldukça sık rastlanmaktadır. Bunun yanı sıra antrenmanlara yeni başlayanların antrenman programlarındaki ani artışlar ve uzun süre aradan sonra tekrar antrenmanlara yoğun bir şekilde başlayanlarda da aşırı kullanım tipi yaralanmalar sık görülür. Kaslar, tendonlar, ligamentler, bursalar ve kemikleri de içine alan aşırı kullanıma bağlı yaralanmaların tarihçesi Breithaup’un tanımladığı metatars stress kırıkları (1855) ile 1800’lü yılların ortalarına dayanmaktadır. Günümüzdeki en önemli spor sakatlıklarından birini oluşturmaktadır. Aşırı kullanıma bağlı yaralanmalar, zamanında fark edilip önlem alınmaz ise kişinin uzun süre sportif aktiviteden uzak kalmasına neden olmaktadır. Tanı konulmasında geç kalınan olguların tedavileri de uzun sürmektedir. Aşırı kullanıma bağlı yaralanmaların tedavisi kadar bunlardan korunma yöntemleride önemlidir. Yaralanmaların ortaya çıkışını kolaylaştıran faktörlerin iyi tanımlanması ve mekanizmalarının iyi bilinmesi, bu tür sakatlıkların önlenmesinde önemlidir.
Aşırı Kullanıma Bağlı Yaralanmalarda Etiyoloji
Aşırı kullanıma bağlı yaralanmalar, genellikle tekrarlayan stres ve travmalar sonucu görülmektedir. Semptomlar yavaş gelişir. Sportif aktivite sonrası ağrı, sızlama başlar. Ağrı saatlerce, hatta bazen günlerce sürebilir. Aktivite ile eklem sertliği, hareketsizlik veya kasılmalar görülebilir. Bu tür spor yaralanmalarında, aşırı yüklenmeye neden olabilecek birçok sebep vardır. Aşırı kullanıma bağlı yaralanmaları sporcularda genellikle kas ve tendonların ağır biçimde bir kere zorlanması (tek makrotravma) ya da tekrarlayan küçük zorlanmalar (mikrotravma) sonucu oluşur. Zedelenmeler antremanın sıklık, süre ve şiddeti artırıldığında görülmektedir. Ayrıca spor yapılan zemin, kullanılan malzemeler, antrenman tekniği, hava şartları ve sporcunun anatomik yapısı da önemlidir. Sporcularda tek bir makro travma ile kemiklerde kırık, eklemlerde sprain ve kaslarda yırtık oluşabilir. Tekrarlayan mikro travmalar sonucu mikroskopik zedelenmeler ve bunların birikimi neticesinde overuse olarak tanımlanan klinik tablolar oluşmaktadır. Bunların tipik örnekleri stress kırıkları, kompartman sendromu, lateral epikondilit, aşil tendiniti, supra spinatus tendiniti ve Jamper’s knee olarak verilebilir. Aşırı yüklenme sonucu dokularda sürtünmeye, gerilmeye, tekrarlayan yüklenmelere bağlı patolojiler oluşur. Bu tip yaralanmalar dayanıklılık antrenmanları, kuvvet ve teknik arttırıcı antrenmanlar sonucuda oluşabilir. Tekrar sayısı fazla olan antrenmanlarda bu tip yaralanmalar daha sık meydana gelir. Antrenman da şiddet, süre ve sıklık üçlüsünden biri artınca yaralanma riskide artmaktadır. Antrenman programı yapılırken bu üç faktörün göz önüne alınması ve oranlarının ona göre düzenlenmesi yaralanma riskini azaltacaktır. Aşırı kullanıma bağlı yaralanmalar için iki ana faktör zedelenmelere zemin hazırlamaktadır.
- İntrensek (bireysel) faktörler,
- Extrensek (çevresel) faktörler,
Aşırı yüklenmeye bağlı spor yaralanmalarında en önemli faktör, kötü anatomik yapı ve kas dengesizliğidir. Normal şahıslarda yürürken subtalar eklemde 6-8 derecelik bir hareket olur. Pes planusu olan sporcularda bu değer 10-12 derecedir. Ayağın aşırı pronasyonda olması aşırı yüklenmeye sebep olur. Ayak yere temas halinde iken bacak tümüyle iç rotasyona gider ve zaman içerisinde aşil tendonu ve patello femoral eklemde anormal stressler oluşur. Ayakta kavus deformitesi de zaman içerisinde aşil tendiniti ve planter fassiite neden olur. Alt ekstremiteler arası uzunluk farklılıkları pubik instabiliteye ve pelvik zorlanmalara neden olur. Femoral anteversiyondaki artış patello-femoral stress sendromuna neden olur. Kemik yapı ile ilgili anatomik faktörler ve aşırı kullanıma bağlı yaralanmalar arasındaki ilişki Tablo 1’de gösterilmiştir. Ayrıca kaslardaki esneklik yetersizlikleride aşırı kullanım sakatlıklarına neden olabilir. Esneklik yetersizliğinin sık görüldüğü kaslar ve neden oldukları aşırı kullanım sendromları Tablo 2’de özetlenmiştir.
| Faktörler | PFSS | JK | MTSS | ITBS | PF | SF |
| Bacak uzunluk farkı | x | |||||
| Femoral anteversiyon | x | x | ||||
| Pelvik genişlik | x | |||||
| Genu varum | x | x | x | |||
| Genu valgus | x | x | x | |||
| Fazla Q açısı | x | x | x | |||
| Patella alta | x | x | ||||
| Tibia vara | x | x | x | |||
| Pes planus | x | x | x | x | x | |
| Pes cavus | x | x | ||||
| Lateral tibial torsiyon | x | x | x | |||
| Subtalar varus | x | x | x | |||
| Subtalar valgus | x | x | x | x | x |
Tablo 1: Kemik yapı ile ilgili anatomik faktörler ve aşırı kullanıma bağlı yaralanmalar arasındaki ilişki PFSS: Patellofemoral stres sendromu, JK: Jamper’s knee, MTSS: Medial tibial stres sendromu, ITBS: İliotibial bant sendromu, PF: Plantar fassiitis, SF: Stress fraktürü,
| Kaslar | PFSS | JK | MTSS | ITBS | PF | SD | AN | AI | TMA | OS |
| m.iliopsoa | x | |||||||||
| ITB | x | |||||||||
| m. rectus femoris | x | x | x | |||||||
| Hamstring | x | x | x | |||||||
| m. triceps suare | x | x | x | x | x | |||||
| m. tibialis pot. | x | |||||||||
| Omuz ext.rot. | x |
Tablo 2: Esneklik yetersizlikleri ve aşırı kullanıma bağlı yaralanmalar arasındaki ilişki, PFSS: Patellofemoral stres sendromu, JK: Jamper’s knee, MTSS: Medial tibial stres sendromu, ITBS: İliotibial bant sendromu, PF: Plantar fasciitis, SF: Stress fraktürü, AN: Aksesuar naviküler, AI: Anterior impengement, TMA: Trokanter minor apofisitis, OS: Os good schlatter,
İntrensek faktörler:
- Yaş,
- Cinsiyet,
- Anatomik Faktörler;
- pes planus
- aşırı pronasyon
- geni valgus
- pelvis genişliği
- bacak boyu farklılıkları
- pes kavus
- geni varus
- femur boynu anteversiyonu
- tibial torsiyon
- kaslarda esneklik yetersizliği
- sakatlık sonrası erken antrenmana başlama
- daha önce geçirilmiş hastalıklardan kalan sekeller
- uykusuzluk, yetersiz ve dengesiz beslenme, infeksiyon hastalıkları
Ekstrensek Faktörler:
Sporcularda aşırı kullanıma bağlı yaralanmalarına neden olan dış faktörlerin başında antrenman hataları gelmektedir. Antrenmanda şiddet, süre ve sıklık üçlüsüne dikkat edilmelidir. Bunlardan biri artırıldığında diğerlerinin oranını azaltmak gereklidir. Uzun mesafe koşuları, aşırı yoğun antrenman, yokuş yukarı yapılan çalışmalarda yaralanma riski daha fazladır. Antrenmana başlamadan önce iyi bir ısınma ve stretching yapmak sakatlanma riskini azaltır. Kas yorulduğu zaman kasılabilme kabiliyeti azalır. Yorgun kasa yük vermeye devam edersek beceri azalırken, yaralanma riski artmaktadır. İnaktivite ve sakatlık sonrası immobilizasyon kaslarda zayıflamaya, eklemlerde sertliğe ve propriosepsiyonda azalmaya neden olur. Ayrıca kollegen rezorpsiyonu yaparak kas tendon biriminin zayıflamasına yol açar. Bu durum yaralanmayı takiben erken dönemde egzersize başlamanın önemini göstermektedir.
Sporcunun kötü antrenman tekniği de yaralanma riskini artırmaktadır.
Ekstrensek faktörlerden bir diğeri antrenman yapılan zeminin yapısıdır. Beton, asfalt, toprak, engebeli arazi gibi zeminlerde yapılan antrenmanlarda tekrarlayan burulma, gerilme ve burkulmalar mikro travmalara neden olarak overuse yaralanmalarına yol açarlar.
Çevre şartları, ortamın ısısı, nemi ve rüzgarın durumu yaralanma riskinde önemli rol oynar. Soğuk ortamda yapılan egzersizlerde iyi ısınmamış kastaki kontraksiyonlara bağlı fibrotik hemorojilere sık rastlanır. Bu da kasta yırtılmalara neden olur.
Antrenman esnasında kullanılan ekipmanın yapılan aktiviteye uygun olaması aşırı kullanıma bağlı yaralanmaları önlemede önemlidir.
Ekstrensek faktörler:
- Antrenman hataları:
- Az ısınma
- Uzun süren antrenman
- Antrenmanın şiddeti
- Yorgunluk
- Yetersiz stretching
- Antrenman sıklığı
- Kötü zemin şartları
- Çevre şartları
- Uygun olmayan ekipman
Aşırı Kullanıma Bağlı Yaralanmalarda Fizyopatoloji
Antrenman esnasında kaslara, tendonlara, ligamentlere, bursalara ve zaman zaman kemiklere olan tekrarlayan burulma, gerilme ve burkulma gibi stresler sonucu sürekli yük binmektedir. Organizma belirli sınırlar içerisinde bu yükleri tolere edebilmektedir. Organizmaya verilen yük fizyolojik sınırları aştığı zaman yük binen dokuda hasar, bunu takiben inflamasyon ve ağrı oluşmaktadır. Oluşan ağrı sonucu kişi antrenmana ara vermek zorunda kalmakta ya da performansında önemli ölçüde kayıplar görülmektedir.
Aşırı yük |
||
 |
||
Doku hasarı |
||
|
 |
|
İnflamasyon |
Aktiviteye devam |
|
|
|
|
Ağrı |
||
|
||
İstirahat ve tedavi |
||
|
||
İyileşme |
||
| Şekil 1: Aşırı yüklenmeye bağlı doku hasarının oluşumu ve ağrı zinciri. | ||
Sürekli devam eden mikrotravmalar sonucu zaman içerisinde lokal olarak doku hasarı ortaya çıkar. Mikrotravmalar dokuda araşidonik asit salınımı, siklooksijenaz enzim aktivitesi, prostaglandin yapımı ve takip eden aşamada inflamasyona yol açar. Prostaglandinlerin, histamin, seratonin ve diğer mediatörlerle olan sinerjistik etkileri ağrı ve fonksiyon kaybı ile sonuçlanır. Oluşan ağrıya rağmen aktivitelere devam edilmesi doku hasarını ve inflamasyonu artırmakta, bu inflamasyonda daha fazla ağrının oluşmasına neden olmaktadır. Oluşan bu kısır ağrı döngüsü bir süre sonra aktiviteleri yapılamaz hale getirmekte, istirahat esnasında da ağrılara neden olmaktadır.
Aşırı Kullanıma Bağlı Yaralanmaların Görülme Sıklığı;
Spor yaralanmaları nedeniyle hastaneye müracat eden hastaların %25-30’unda aşırı kullanıma bağlı yaralanmalar görülmektedir. Aşırı kullanıma bağlı spor yaralanmaları genellikle iki yıldan daha uzun süredir düzenli antrenman yapanlarda görülmektedir. Ayrıca spor yapmaya yeni başlamış ve antrenman şiddeti yüksek olanlarda da görülebilir. Müsabakalara hazırlanan elit sporcularda da sık görülmektedir. Bu tip yaralanmalar %85 oranında dayanıklılık sporu yapanlarda görülmektedir.
Aşırı Kullanıma Bağlı Yaralanmaların Lokalizasyonu;
Kas-iskelet sisteminin bütün ana yapılarında aşırı kullanım tipi yaralanmalar görülebilir. Spor yaralanmaları nedeniyle hastaneye müracat eden hastaların %80’inde alt ekstremite sakatlığı görülmektedir. Bununda %27,8’i diz çevresinde, %21,4’ü ayak, ayakbileği ve topuk çevresinde , %16,9’u kalçada görülmektedir. Futbolcular üzerinde yapılan çalışmalarda da yaralanmaların çoğu alt ekstremitelerde görülmüştür. Farklı çalışmalarda bu oran %56-76 arasında değişmektedir. Bunu %23 ile üst ekstremite, %14 ile kafa travmaları izlemektedir. Üst ekstremite yaralanmalarına kalecilerde sık rastlanmaktadır. Yüzücülerde yapılan bir başka çalışmada omuz ağrısı probleminin yüzücülerde normal popülasyona oranla %90 daha fazla bulunduğunu gösteriştir. Hergün tenis oynayanların %45’inde dirsek bölgesinde ağrı şikayeti vardır. Aşırı kullanım tipi yaralanmalarda tutulan dokular; Kas ve fasya %27, Tendon ve kas yapışma yeri %21, Eklem yüzeyleri %15,9, Tendon kılıfları %15,1, Bursa, kemik ve sinirlerde %21,4 oranında görülür.
Aşırı Kullanıma Bağlı Yaralanmalarda Semptomlar;
Genellikle tekrarlayan mikrotravmalar sonucu görülen aşırı kullanım tipi yaralanmalarında hastanın şikayetleri mikrotravmanın etkilediği yere ve mikrotravmanın süresine göre değişir. Semptomlar hastalık tablolarıyla birlikte ayrıntılı olarak anlatılacak olmakla birlikte genel olarak şu şekillerde görülmektedir.
- ağrı; önceleri hafif başlayan, dinlenmekle geçen ağrı, aktivitelerin devam etmesi sonucu dinlenmekle geçmemeye ve hastanın performansını etkilemeye başlar.
Hastada görülen ağrıya göre aşırı kullanıma bağlı yaralanmalar dört grupta incelenir.
Grade I: sadece yoğun aktiviteden sonra ortaya çıkan ağrı,
Grade II: hastanın performansını etkilemeyen, fakat aktivite esnasında da görülen ağrı,
Grade III: aktivite esnasında görülen ve hastanın performansını orta düzeyde ya da ciddi şekilde etkileyen ağrı,
Grade IV: hem istirahat esnasında hem de aktivite esnasında görülen ağrı.
- Şişlik; Bölgedeki kanamaya ve/veya inflamasyona bağlı olarak şişlik görülür.
- hassasiyet;
- fonksiyon kaybı; Ağrı nedeniyle etkilenen bölge her zaman yaptığı hareketleri yapamaz.
- ısı artışı;
- deri üzerinde ekimoz; Tam veya kısmi yırtıklara bağlı kanama sonucu görülür.
- anatomik yapıda defekt; Tam kopmalar sonucu etkilenen bölgede anatomik defekt görülür.
Aşırı Kullanıma Bağlı Yaralanmalarda Tanı;
- Anemnez; ayrıntılı anemnez alınması, aşırı kullanıma bağlı yaralanmaların tanısına büyük ölçüde yardımcı olur.
- Fizik muayene; Aşırı kullanıma bağlı yaralanmaların tanısında iyi alınmış anemnez ve ayrıntılı fizik muayene laboratuvar tetkiklerinden daha fazla yarar sağlar. Ayrıntılı yapılan fizik muayene ile problemin tanısı konabileceği gibi, Problemin oluşumunu tetikleyen predispozan anatomik defektlerde tesbit edilmiş olur.
- Laboratuar tetkikleri;
- Kan biyokimyası; kas, tendon problemlerinde CRP, SGOT ve SGPT’nin kan düzeyleri artış gösterir.
- Röntgen; Kemik kırıkları ve kastaki kalsifiye alanları, gelişen osteofitleri tesbit edebiliriz.
- Ultrason; kas yırtıkları ve kastaki hematomları görebiliriz.
- Sintigrafi; bone bruse ve stress kırıklarının erken dönemde tanısında önemlidir.
- Tomografi (BT); Kemik dokudaki problemlerin daha ayrıntılı incelenmesine olanak sağlar.
- Manyetik rezonans (MR); Kaslar, tendonlar, ligamentler, bursalar ve kas iskelet sistemindeki bütün yaralanmaların tanısında oldukça yardımcı olur.
Aşırı kullanım tipi yaralanmalarda tedavi genellikle konservatif yaklaşımları içerir. Tedavi ağrı sınıflamasına göre yapılır. Konservatif tedaviye rağmen iyileşmeyen durumlarda cerrahi tedavi planlanır. Konservatif tedavi iki aşamayı içerir.
1. aşamada “PRICES” protokolü kullanılır.
- P: Protection: Koruma; yaralanmış bölge korumaya alınır.
- R: Rest: İstirahat; sporcunun istirahat etmesi sağlanır. İstirahat sürelerini ağrının derecelerine ve ne kadar süredir devam ettiğine göre veririz.
- I: Ice: Buz; yaralanan bölgeye 1-2 saat arayla 15’er dakikalık buz uygulaması yapılır. Buzun direkt deriye temas etmesi önlenmeli, mümkünse sakatlanan bölge bandajlandıktan sonra ya da havlu ile uygulanmalıdır.
- C: Compression: Kompresyon bandajı; sakatlanan bölge hemen elastik bandaj ile bandajlanarak kompresyonu sağlanır. Böylece yaralı bölge hem desteklenerek istirahate alınmış olur, hem de şişmesi engellenmiş olur.
- E: Elevation: Elevasyon; Sakatlanmış extremiteler kalp seviyesinden biraz yukarıya doğru kaldırılarak, zedelenmiş dokuda yerçekimine bağlı ödem oluşması engellenmiş olur.
- S: Support: Destek; Taping, brace, splint ve atel gibi malzemelerle destek sağlanır.
- N: Non-steroid anti-inflamatuar (NSAI) ilaçlar; Yaralanmış bölgesindeki inflamasyonu ve ağrıları önlemek için kullanılır.
- I: Injection: Enjeksiyon; sakatlanan bölgeye iğne yapmayı içerir. Genel uygulama lokal anestezikle birlikte veya tek başına kortikosteroid yapılmasıdır. Kortikosteroidlerin tendonlarda zayıflamaya ve tendon rüptürlerine neden olabileceği unutulmamalıdır.
Kortikosteroid kullanımı; 1- genç sporcularda, 2- objektif dejenaratif değişikliği olmayan büyük eklemlerde ve 3- büyük yük taşıyan tendonlarda kontrendikedir. 1- bursa inflamasyonu, 2- küçük, yük taşımayan eklemler, 3- periferdeki kas-tendon ünitelerine, 4- bağ yırtılması içermeyen bağ-kemik ünitelerine, 5- tendon kılıfına ve 6- dejenaratif eklemlere kortikosteroidlerin yapılma endikasyonu vardır. Genellikle kortikosteroid enjeksiyonu “trigger point” dediğimiz ağrı noktalarına yapılmaktadır. Son çalışmalar kortikosteroidlerin lokal anesteziklerle birlikte yapıldığında yan etkilerinin daha az olduğunu göstermiştir.
- P: Physical therapy: Fizik tedavi veya fizik tedavi modaliteleri kullanmak; Krioterapi, termal tedavi, ultrason tedavisi, iontoforez, fonoforez, galvanik stimülasyon, elektriksel stimülasyonlar, masaj tedavisi ve manipulatif tedavileri içerir. Laser tedavisi ve manyetik alan tedavisi de kullanılabilir.
- E: Exercise and stretching: Egzersiz ve germeler; Kas-iskelet sistemindeki spor sakatlıklarında mümkün olan en kısa sürede egzersizlere başlanmalıdır.
İlk günlerde izometriklerle başlayan egzersizler ilerleyen günlerde izokinetik egzersizler ve izotonik egzersizlerle devam etmelidir. Erken dönemde başlayan germeler bağ dokusunun daha esnek olmasına yardımcı olur.
- D: Device or brace: Cihaz ve aygıt kullanımı; sakatlığın olduğu ilk günden itibaren, problemin tipine uygun koruyucu cihaz kullanımı önemlidir.
Aşırı kullanıma bağlı yaralanmaların kaslar, tendonlar, ligamentler, bursalar ve kemikler gibi kas iskelet sistemi yapılarını etkilediğini belirtmiştik. Şimdi bu yapıları sırasıyla gözden geçirelim.
- AŞIRI KULLANIMA BAĞLI KAS YARALANMALARI (Bkz. KAS YARALANMALARI)
- AŞIRI KULLANIMA BAĞLI TENDON YARALANMALARI (Bkz. TENDON YARALANMALARI)
- AŞIRI KULLANIMA BAĞLI BURSA YARALANMALARI (Bkz. BURSA YARALANMALARI)
- AŞIRI KULLANIMA BAĞLI EKLEM YARALANMALARI (Bkz. EKLEM YARALANMALARI)
Antrenmanın süresi, sıklığı ve şiddeti göz önüne alınarak antrenman programları hazırlanmalı, doğru antrenman tekniği kullanılmalı, ısınma ve stretching için yeterli zaman ayrılmalı, kas dengesizlikleri giderilmeli, yapılan aktiviteye uygun malzeme kullanılmalıdır. Sert zeminde yapılan antrenman sakatlanma riskini artırır. Sporcular uyku düzenine, yeterli ve dengeli beslenmeye dikkat etmelilerdir. Predispozan faktörler olan anatomik defektler ortadan kaldırılmalıdır. Sporcu egzersize başlarken kendi kondüsyon düzeyine uygun kademelerden başlamalı, antrenman programlarında ani artışlar yapılmamalı, ağrıya rağmen egzersizlere devam edilmemelidir. Her hangibir sakatlık olduğunda teşhis ve tedavisi tam yapılmadan, sakatlığı hazırlayıcı faktörler tesbit edilip ortadan kaldırılmadan sportif aktiviteye dönüş yapılmamalıdır.
KAYNAKLAR:
- American Academy of Orthopaedic Surgeons, Chapter 15: Overuse injuries of the musculoskeletal system, Athletic training and sports medicine, 2. ed. Boston: 1991: 224-231.
- Baker C.L., Gottlob C.A., the elbow. In: Safran M.R., McKeag D.B., Van Camp S.P., Manual of Sports Medicine, Philadelphia: lippincott-Raven; 1998; 368-381.
- Bayraktar B., Öztürk A., sporculsrda aşırı kullanım sakatlıklarında anatomik faktörler, Hipokrat Dergisi (ortopedi ve spor hekimliği özel sayısı), sayı: 86, İstanbul: Kavuk Gazetecilik;1999: 301-305.
- Boden B.P., Garrett W.E., the groin and thigh. In: Safran M.R., McKeag D.B., Van Camp S.P., Manual of Sports Medicine, Philadelphia: lippincott-Raven; 1998; 424-431.
- Brown D.E., lower leg syndromes.In: Mellion M.B., Spors Medicine Secrets, 2. Ed. Philadelphia: Hanley&Belfus; 1999: 319-322.
- Crabb I.D., wrist and forearm problems. In: Mellion M.B., Spors Medicine Secrets, 2. Ed. Philadelphia: Hanley&Belfus; 1999: 271-275.
- Fitzgibbons T.C., foot problems in athletes.In: Mellion M.B., Spors Medicine Secrets, 2. Ed. Philadelphia: Hanley&Belfus; 1999: 326-331.
- Fowler P.J., Twaddle B.T., fractures. In: Safran M.R., McKeag D.B., Van Camp S.P., Manual of Sports Medicine, Philadelphia: lippincott-Raven; 1998; 316-321.
- Fu H. F., Safran M.R., uncommen causes of knee pain in the athlete. In: Safran M.R., McKeag D.B., Van Camp S.P., Manual of Sports Medicine, Philadelphia: lippincott-Raven; 1998; 448-454.
- Fulkerson J.P., knee-patellofemoral. In: Safran M.R., McKeag D.B., Van Camp S.P., Manual of Sports Medicine, Philadelphia: lippincott-Raven; 1998; 454-460.
- Galanty H.L., Puffer J.C., golf.In: Mellion M.B., Spors Medicine Secrets, 2. Ed. Philadelphia: Hanley&Belfus; 1999: 424-428.
- Hamilton W.G., the ankle. In: Safran M.R., McKeag D.B., Van Camp S.P., Manual of Sports Medicine, Philadelphia: lippincott-Raven; 1998; 467-476.
- Howe W.B., soccer.In: Mellion M.B., Spors Medicine Secrets, 2. Ed. Philadelphia: Hanley&Belfus; 1999: 382-386.
- Hutton K.S., other knee conditions. In: Mellion M.B., Spors Medicine Secrets, 2. Ed. Philadelphia: Hanley&Belfus; 1999: 315-319.
- International Olympic Committee, IOC Medical Commission, injuries to the musculoskeletal system, sports medicine manuel, Calgary, Alberta: Hurford Enterprises; 1990: 281-362.
- Jahnson D.L., Neef R.L., soccer: outdoor. In: Safran M.R., McKeag D.B., Van Camp S.P., Manual of Sports Medicine, Philadelphia: lippincott-Raven; 1998; 604-605.
- Larimore W.L., sprains, strains, trigger points and soft tissue injuries.In: Mellion M.B., Spors Medicine Secrets, 2. Ed. Philadelphia: Hanley&Belfus; 1999: 225-230.
- Laurencin C.T., Rowland M.T., hip injuries. In: Safran M.R., McKeag D.B., Van Camp S.P., Manual of Sports Medicine, Philadelphia: lippincott-Raven; 1998; 418-424.
- Leadbetter W.B., soft tissue and overuse injuries. In: Safran M.R., McKeag D.B., Van Camp S.P., Manual of Sports Medicine, Philadelphia: lippincott-Raven; 1998; 322-342.
- Lillegard W.A., Patti L., overuse injuries of the shoulder.In: Mellion M.B., Spors Medicine Secrets, 2. Ed. Philadelphia: Hanley&Belfus; 1999: 259-264.
- Longacre M.E., hip, groin and thigh problems. In: Mellion M.B., Spors Medicine Secrets, 2. Ed. Philadelphia: Hanley&Belfus; 1999: 301-307.
- Nicola T.L., tennis and other raquets sports.In: Mellion M.B., Spors Medicine Secrets, 2. Ed. Philadelphia: Hanley&Belfus; 1999: 419-424.
- Peck K.M., pelvic and buttock syndromes. In: Mellion M.B., Spors Medicine Secrets, 2. Ed. Philadelphia: Hanley&Belfus; 1999: 295-301.
- Pedowitz R.A., Saglimbeni A.J., the leg. In: Safran M.R., McKeag D.B., Van Camp S.P., Manual of Sports Medicine, Philadelphia: lippincott-Raven; 1998; 460-467.
- Peterson L., Renström P.A., Sport Injuries-1986.
- Press J.M., Young J.L., low back pain. In: Mellion M.B., Spors Medicine Secrets, 2. Ed. Philadelphia: Hanley&Belfus; 1999: 285-289.
- Richardson A.B., swimming. In: Safran M.R., McKeag D.B., Van Camp S.P., Manual of Sports Medicine, Philadelphia: lippincott-Raven; 1998; 609-611.
- Reimer C.D., ankle problems.In: Mellion M.B., Spors Medicine Secrets, 2. Ed. Philadelphia: Hanley&Belfus; 1999: 322-326.
- Renström P.A.F.H., injuies to the pelvis, groin and buttock. In: Safran M.R., McKeag D.B., Van Camp S.P., Manual of Sports Medicine, Philadelphia: lippincott-Raven; 1998; 412-418.
- Safran M.R., Stone D.A., tennis and other racket sports. In: Safran M.R., McKeag D.B., Van Camp S.P., Manual of Sports Medicine, Philadelphia: lippincott-Raven; 1998; 611-613.
- Sammarco G.J., Russo-Alesi A.J., the foot. In: Safran M.R., McKeag D.B., Van Camp S.P., Manual of Sports Medicine, Philadelphia: lippincott-Raven; 1998; 476-489.
- Shee D. Stress fractures.In: Mellion M.B., Spors Medicine Secrets, 2. Ed. Philadelphia: Hanley&Belfus; 1999: 331-338.
- Stricker P.R., Puffer J.C., swimming.In: Mellion M.B., Spors Medicine Secrets, 2. Ed. Philadelphia: Hanley&Belfus; 1999: 396-401.
- Ticker J., soccer: futsal and indoor. In: Safran M.R., McKeag D.B., Van Camp S.P., Manual of Sports Medicine, Philadelphia: lippincott-Raven; 1998; 602-603.
- Ünal M., sporcularda kasık ağrıları, Hipokrat Dergisi (ortopedi ve spor hekimliği özel sayısı), sayı: 86, İstanbul: Kavuk Gazetecilik;1999: 280-287.
- Walsh W.M., patellofemoral problems. In: Mellion M.B., Spors Medicine Secrets, 2. Ed. Philadelphia: Hanley&Belfus; 1999: 311-315.
- Warren R.F., the shoulder-musculotendinous injuries. In: Safran M.R., McKeag D.B., Van Camp S.P., Manual of Sports Medicine, Philadelphia: lippincott-Raven; 1998;342-351.
- Watkins R.G., the spine and low back. In: Safran M.R., McKeag D.B., Van Camp S.P., Manual of Sports Medicine, Philadelphia: lippincott-Raven; 1998; 402-412.
- Weinstein S.M., spondylysis, spondylolisthesis and facet syndrome. In: Mellion M.B., Spors Medicine Secrets, 2. Ed. Philadelphia: Hanley&Belfus; 1999: 289-295.
- Whiteside J.A., Hannah G. A., the elbow in athletics. In: Mellion M.B., Spors Medicine Secrets, 2. Ed. Philadelphia: Hanley&Belfus; 1999: 264-271.